Wobec rosnącej świadomości prawnej związanej ze stosowaniem prawa unijnego, zarówno wśród profesjonalnych pełnomocników i obrońców, jak i przedstawicieli organów wymiaru sprawiedliwości, czas zastanowić się nad upowszechnieniem stosowania przepisów unijnych również w celu realizacji gwarancji procesowych wynikających z tzw. dyrektyw obrończych.
Dyrektywy obrończe
W celu ochrony praw podejrzanych i oskarżonych, Unia Europejska uchwaliła sześć tzw. dyrektyw obrończych, które dotyczą:
- prawa do informacji w postępowaniu karnym (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z 22 maja 2012 r.),
- prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/64/UE z 20 października 2010),
- dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z 22 października 2013 r.),
- wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/343 z 9 marca 2016),
- gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu (Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/800 z 11 maja 2016),
- pomocy prawnej z urzędu dla podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym oraz dla osób, których dotyczy wniosek w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1919 z 26 października 2016).
Dyrektywy te nie zostały jednak w pełni prawidłowo wdrożone do polskiego porządku prawnego, w tym w wyniku zbyt restrykcyjnej interpretacji przez władze krajowe praw w nich przyznanych. Skutkowało to m.in. zwróceniem się przez Rzecznika Praw Obywatelskich do Komisarza UE ds. sprawiedliwości oraz skierowaniem skargi przez Helsińską Fundację Praw Człowieka do Komisji Europejskiej. Dotychczas powyższe interwencje nie doprowadziły jednak do zmian polskich przepisów postępowania karnego.
Brak prawidłowego wdrożenia ww. dyrektyw nie oznacza, że nie mają one znaczenia w prowadzonych w Polsce postępowaniach. Zgodnie z wykształconymi w orzecznictwie TSUE zasadami, w określonych sytuacjach dyrektywa może mieć bezpośrednie zastosowanie w prawie krajowym. Podstawowymi warunkami są w takim przypadku brak implementacji dyrektywy bądź jej nieprawidłowa implementacja po upływie terminu jej transpozycji przez państwo członkowskie, a także bezwarunkowe, precyzyjne i jednoznaczne przyznanie w dyrektywie prawa jednostce, która chciałaby powołać się na nie wobec państwa.
Termin transpozycji dyrektyw obrończych został już przekroczony przez Polskę. Znaczna część ustanowionych w tych dyrektywach przepisów – choć wymaga to oczywiście dokonania oceny odnośnie każdego z nich – została zaś sformułowana w sposób umożliwiający powoływanie się przez jednostki na ich bezpośredni skutek w prawie krajowym.
Praktyka pokazuje, że warto pamiętać o dyrektywach obrończych nawet w pozornie standardowych sprawach. Poniżej przedstawiamy przykładowe zagadnienia, w których warto rozważyć powołanie się na prawo unijne.
Dostęp do informacji
Dostęp do akt sprawy, zwłaszcza do materiału, który stanowi podstawę wniosku o zastosowanie czy przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania, to częsty problem w praktyce pracy obrońcy. Kwestie te reguluje Dyrektywa 2012/13/UE w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym. We wnioskach o udostępnienie akt kierowanych do prokuratora czy też przed właściwym sądem warto powołać się właśnie na postanowienia tej Dyrektywy. Może ona okazać się pomocna np. gdy prokurator odmawia udostępnienia zeznań świadków, o których mowa w art. 250 § 2b kodeksu postępowania karnego („k.p.k.”; utajnione zeznania), a które są pośród materiału dowodowego uzasadniającego zatrzymanie czy stosowanie tymczasowego aresztowania. Warto tutaj przywołać postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 8 kwietnia 2020 r. w sprawie II AKZ 207/20 (zob. Bezpośrednie stosowanie dyrektywy 2012/13 w zakresie dostępu obrony do akt sprawy w procesie karnym – glosa do postanowienia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 8 kwietnia 2020, sygn. II AKz 207/20, Palestra 12/2020), w którym Sąd ten stwierdził, że gdy zeznania świadka z art. 250 § 2b k.p.k. stanowią podstawę zastosowania tymczasowego aresztowania i mają istotne znaczenie dla skutecznego zakwestionowania legalności aresztowania, ich nie udostępnienie stanowi nieproporcjonalne ograniczenie prawa do obrony.
Dostęp do obrońcy
Kolejną kwestią regulowaną przez przepisy unijne jest dostęp podejrzanego i oskarżonego do obrońcy. Tego zagadnienia dotyczą Dyrektywa 2013/48/UE oraz Dyrektywa 2016/1919.
Zgodnie z Dyrektywą 2013/48/UE, konsultacja z obrońcą powinna zostać umożliwiona bez zbędnej zwłoki jeszcze m.in. przed przesłuchaniem przez organy ścigania lub przed podjęciem określonych czynności dochodzeniowych (np. okazania, konfrontacji). Prawo to zawiera zarówno uprawnienie do spotkania się na osobności z obrońcą, jak i porozumiewania się z obrońcą w innej formie. Chociaż Dyrektywa przewiduje możliwość czasowego ograniczenia prawa do kontaktu z obrońcą, obliguje ona również do każdorazowego wydania należycie uzasadnionej decyzji odmownej w tym przedmiocie, która ponadto musi podlegać kontroli sądowej.
Przepisy polskiej procedury karnej, a zwłaszcza praktyka ich stosowania, nie zapewniają w pełni realizacji wskazanych powyżej uprawnień podejrzanego i oskarżonego. Zatem w przypadku naruszenia prawa dostępu do obrońcy – jako standard warto przywołać przepisy Dyrektywy.
Zgodnie z Dyrektywą, osoba, której prawa do kontaktu z obrońcą zostało naruszone, powinna dysponować „skutecznym środkiem naprawczym”. Niezależnie, wyjaśnienia złożone bez udziału obrońcy lub dowody uzyskane z naruszeniem przepisów dyrektyw powinny być oceniane w sposób zapewniający przestrzeganie prawa do obrony i prawa do rzetelnego postępowania.
Prawo do tłumaczenia
Inny istotny z perspektywy obrońcy przykład sprawy, w której warto spróbować powołać się na prawo europejskie, dotyczy Dyrektywy 2010/64/UE z dnia 20 października 2010 r. w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym.
Dyrektywa ta zapewnia m.in. prawo do tłumaczenia pisemnego „wszystkich dokumentów istotnych dla zapewnienia ich zdolności do wykonywania swojego prawa do obrony oraz do zagwarantowania rzetelności postępowania” (art. 3 ust. 1). „Istotne dokumenty” zostały niedostatecznie precyzyjnie zdefiniowane jako „wszelkie orzeczenia o pozbawieniu danej osoby wolności, każdy zarzut lub akt oskarżenia oraz każdy wyrok” (art. 3 ust. 2). W kodeksie postępowania karnego prawo do tłumaczenia pisemnego jest uregulowane w art. 72 § 3 k.p.k., który wylicza, że tłumaczeniu podlegają postanowienie o przedstawieniu, uzupełnieniu lub zmianie zarzutów, akt oskarżenia oraz orzeczenie podlegające zaskarżeniu lub kończące postępowanie.
Niestety polskie sądy często stosują zawężającą interpretację art. 72 § 3 k.p.k., wedle której oskarżonemu w świetle tego przepisu przysługuje prawo do tłumaczenia jedynie odpisu wyroku, ale już nie pisemnego uzasadnienia. Zdarzają się też jednak sądy, które orzekają w duchu dyrektywy i stwierdzają np., że uzasadnienie wyroku niewątpliwie zalicza się do „istotnych dokumentów sprawy, których przetłumaczenia wymaga konieczność zagwarantowanie rzetelności postępowania” (zarządzenie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 17 września 2017 r., sygn. akt II AKa 180/17, niepubl.). Warto próbować.
Projekt FTI LADRE
Fair Trials International właśnie kończy realizację projektu Litigating for Defence Rights in Europe (LADRE), którego celem jest budowanie wśród prawników zajmujących się obroną w sprawach karnych potencjału do skutecznego wykorzystywania prawa unijnego w celu przeciwdziałania naruszeniom praw podstawowych w sprawach karnych w całej Unii.
Jednym z owoców projektu LADRE jest zbiór informacji niezbędnych do wykorzystywania prawa UE, w szczególności ww. dyrektyw obrończych i Karty Praw Podstawowych, w codziennej pracy obrońcy w sprawach karnych. Zbiór ten będzie dostępny w języku polskim i angielskim i będzie zawierać m.in. przykład argumentacji opartej na prawie unijnym, którą można wykorzystać w przypadku naruszenia prawa do kontaktu z obrońcą, a także ubiegając się o dostęp do akt, czy o tłumaczenie dla podejrzanego/oskarżonego w postępowania karnym.
Autorki: adw. Kamila Marciniak i adw. Maria Radziejowska, Kancelaria Pietrzak Sidor & Wspólnicy
